Ս. Հովհաննես Իմաստասեր Օձնեցի կաթողիկոսը (717-728 թթ.) Հայոց եկեղեցու նշանավոր դեմքերից է՝ աստվածաբան, փիլիսոփա, ճգնավոր, որը դարերի ընթացքում դարձել է եկեղեցու սիրված սրբերից մեկը՝ հորջորջվելով «երկրորդ Ոսկեբերան» (Վարդան Արևելցի): Նրա գործունեությունը բեղուն և բազմակողմանի է եղել՝ ընդգրկելով հասարակական կյանքի ամենատարբեր ոլորտներ, ինչի շնորհիվ նրան նվիրված ուսումնասիրությունները շարունակվում են առ այսօր: Հարկ է նշել, որ Հովհաննես Օձնեցու վարքը տեղ է գտել Հայսմավուրք ժողովածուի մեջ՝ ապրիլի 17-ի օրվա ներքո, որն էլ Հայսմավուրքի համաձայն՝ սրբի ննջման և հիշատակի օրն է:
Եռամեծ վարդապետի գործն ու կերպարը դարեր շարունակ օրինակելի է եղել Հայ եկեղեցու բազմաթիվ հոգևորականների և հավատացյալների համար, իսկ Լոռու մարզի Արդվի գյուղին մոտ գտնվող Սուրբ Հովհաննես (Սրբանես) վանքում մատնացույց արվող նրա գերեզմանը մինչ օրս էլ ուխատեղի է քրիստոնյաների համար: Հետաքրքիր է, որ նրա կերպարը սիրելի է հայ ազգային աշխարհայացք ունեցող հայորդիների համար նաև մեր օրերում, որի պատճառով նրա մասին ընթերցելն ու նրա կատարած դարակազմիկ/գաղափարական բարեփոխումներն ու ստեղծագործ մոտեցումները նորովի են արժևորվում:
Օձնեցու կերպարը արդիական է գուցե նաև այն իմաստով, որ, լինելով հունական մշակույթի քաջ գիտակ և «արևմտյան քաղաքակրթության» նվաճումները հայ իրականության մեջ ներմուծելու ջատագով, կարող է թվալ, թե «արաբամետ» էր, թեև ավելի ճիշտ կլիներ կոչել նրան «հայամետ», քանի որ իր կատարած բարեփոխումներն ու վարած արտաքին քաղաքականությունն առհասարակ, միտված էին հայ ազգի կենսունակության պահպանմանը և Հայոց եկեղեցու շենացմանը՝ լինելով աշխարհաքաղաքական խաչմերուկում, ինչպես որ ներկայումս է:
Հովհաննես Օձնեցուն նախ և առաջ կարելի է բնորոշել որպես բարեփոխիչ կաթողիկոս: Նրա իրականացրած բարեփոխումներն ընդգրկել են եկեղեցական տոնացույցի, իրավունքի, ժամակարգության ոլորտները: Բարեփոխիչ լինելը արտահայտվել է ոչ միայն անմիջականորեն իր կողմից իրականացված բարեփոխումներով, այլև զանազան վարդապետներին տրված տարբեր հանձնարարականներով, ասել է թե՝ Օձնեցին գործել է (իր կողմից մշակված) որոշակի ծրագրի/ռազմավարության շրջանակում. այս իմաստով, թերևս նրան կարելի է համեմատել Ոսկեդարի գործիչների՝ Ս. Սահակի և Ս. Մաշտոցի հետ:
Հովհաննես Օձնեցու դավանաբանական երկերը մեծ կարևորություն ունեն Հայ եկեղեցու՝ 8-րդ դարի աստվածաբանության, մասնավորապես՝ քրիստոսաբանության ուսումնասիրության հարցի համատեքստում: Հիշատակելի է նաև Մանազկերտի 726 թ. հայ-ասորական եկեղեցական ժողովը, որտեղ հստակեցվեց Հայ եկեղեցու դավանաբանական կողմնորոշումը քրիստոսաբանական հարցերում: Մաղաքիա արք. Օրմանյանը Հովհաննես Օձնեցուն է վերագրում նաև «Գիրք թղթոց» դավանաբանական ժողովածուի կազմումը: Ուսումնասիրողները Հայ եկեղեցու ժամերգության կանոնակարգման հեղինակ են համարում Ստեփանոս Սյունեցուն և Հովհան Օձնեցուն:
Իմաստասեր կաթողիկոսը պայքարել է իր ժամանակի հերձվածների և աղանդների դեմ՝ գրելով երկեր ընդդեմ երևութականների, պավլիկյանների: Այս հարցերին անդրադարձներ են հանդիպում նաև Օձնեցու հեղինակած 32 կանոններում, որոնք, ըստ բովանդակության, կարելի է բաժանել 3 խմբի՝ կարգապահական (հոգևորականներին և աշխարհականներին վերաբերող), ծիսական (7 խորհուրդներին, տոնացույցին, հոգևոր-բարեպաշտական արարողություններին, ժամերգությանն ու պատարագին վերաբերող) և աղանդավորներին վերաբերող. սրանք ընդգրկված են իր իսկ կազմած և խմբագրած «Կանոնագիրք Հայոց» ժողովածուի մեջ: Հովհաննես Օձնեցու գրչին են վերագրվում նաև մեկնողական բնույթի երկեր:
Բացի գրական-եկեղեցական գործունեությունից, Իմաստասեր կաթողիկոսը հոգ է տարել հայ ժողովրդի և Հայոց եկեղեցու համար ընդհանրապես: Մեծ նշանակություն ունեցավ հատկապես նրա այցը Դամասկոս և հանդիպումը արաբ ամիրապետ Օմարի հետ, որի արդյունքում արաբական լծի տակ գտնվող հայ ժողովուրդը, պետականության բացակայության պայմաններում, քիչ թե շատ տանելի վիճակում հայտնվեց: Այս իրադարձության հետ է կապված մեծ տարածում գտած ավանդազրույցը, որում գեղեցիկ ու անսպասելի կերպով բացահայտվում է Հայոց հայրապետի ասկետիկ կենցաղը, երբ ամիրապետը շքեղ հագուստների տակ տեսնում է հայրապետի հագած քուրձը: Ամիրապետի մոտ այցի մասին հաղորդում են տարբեր պատմիչներ (Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Ստեփանոս Ասողիկ, Մխիթար Անեցի և այլք): Կիրակոս Գանձակեցին ամիրապետի անունը նշում է «Հէմշ», բայց նա ամիրապետ է դարձել ավելի ուշ՝ 724 թ., մյուս պատմագիրները նշում են Օմար ամիրապետի անունը (717-720 թթ.), ինչն ավելի հավանական է, քանզի Մ. արք. Օրմանյանը համարում է, որ Օձնեցին ամիրապետին այցելել է 720 թ. առաջ:
Կյանքի վերջում Հովհաննես Օձնեցին, իր փոխարեն կաթողիկոսական գահին բազմեցնելով Դավիթ Ա. Արամոնեցուն, քաշվել է ճգնելու Օձունից ոչ հեռու գտնվող Սոթից լեռը: Հայոց կաթողիկոսների դեպքում նման երևույթը եզակի չէր. հիշենք, որ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը ևս կյանքի մայրամուտին ճգնելու համար քաշվեց Մանյա այրք (Սեպուհ լեռան վրա)՝ հանձնելով հայրապետական աթոռը իր որդուն՝ Արիստակեսին:
Այսպիսով, Հովհաննես Օձնեցի կաթողիկոսի կյանքի ու գործունեության որոշ դրվագներին նվիրված այս հակիճ ակնարկն իսկ ցույց է տալիս, թե որքան ընդգրկուն ու ծավալուն է նրա վաստակը և որքան բազմաշերտ ու բազմաբնույթ՝ նրա գործունեությունը, որը կարող է ուղենիշ լինել նաև մեր օրերում:
Հեղինակ՝
Գառնիկ Հարությունյան
